του Βύρωνα Κοτζαμάνη*
ΤΑ ΝΕΑ 27-28 Απρίλιου 2024
Το δημογραφικό στη χώρα μας αναδεικνύεται πλέον σαν ένα από τα ζητήματα που πρέπει να αντιμετωπισθούν άμεσα, με στόχο την προσαρμογή στις αναμενόμενες αλλαγές, την ανακοπή των υφιστάμενων τάσεων και την άμβλυνση των όποιων αρνητικών τους επιπτώσεων. Συνοψίζοντας τα βασικά χαρακτηριστικά του, πρέπει να αναφέρουμε: α) Την υπερσυγκέντρωση του πληθυσμού (tο 50% κατοικεί στο 2% της επικράτειας), β) την επιβράδυνση μετά το 1995 της αύξησης του προσδόκιμου ζωής τόσο στη γέννηση όσο και στα 65 έτη και τη συνεχή αύξηση των θανάτων λόγω της δημογραφικής γήρανσης, γ) τη συρρίκνωση των γεννήσεων, αποτέλεσμα της γρήγορης μείωσης της γονιμότητας των διαδοχικών γενεών (οι γυναίκες που γεννήθηκαν γύρω από το 1960 έκαναν κατά μέσο 2,0 παιδιά ενώ οι αυτές που γεννήθηκαν γύρω από το 1985 θα κάνουν λίγο λιγότερα από 1,5) δ) τη συνεχή αύξηση του ειδικού βάρους των 65 ετών και άνω (από το 6,8% το 1951 στο 23% σήμερα) ε) τα αρνητικά μετά το 2010 φυσικά ισοζύγια (πολλοί περισσότεροι θάνατοι από γεννήσεις), στ) το επίσης αρνητικό μεταναστευτικό ισοζύγιο (πολλοί περισσότεροι έξοδοι από είσοδοι το 2011-2023) και ζ) τις σημαντικές διαφοροποιήσεις σε περιφερειακό επίπεδο όλων των δημογραφικών μας δεικτών.
Αρνητικά μεταναστευτικά και φυσικά ισοζύγια οδήγησαν αναπόφευκτα και στη μείωση του πληθυσμού μετά το 2010 ενώ οι προβολές των διεθνών οργανισμών για το 2024-2050 συγκλίνουν ως προς το ότι: α) οι θάνατοι θα συνεχίσουν και τις αμέσως επόμενες δεκαετίες να υπερτερούν σημαντικά των γεννήσεων και β) αν τα μεταναστευτικά ισοζύγια είναι μηδενικά ο πληθυσμός μας θα μειωθεί ανάλογα με τα σενάρια εξέλιξης της γονιμότητας και της θνησιμότητας από 1,15 έως 1,5 εκατομμύρια (οι 65 ετών και άνω θα αυξηθούν κατά 650 χιλ. ενώ, αντιθέτως, οι κάτω των 65 θα μειωθούν από 1,8 έως 2,15 εκατομμύρια).
Οι εξελίξεις αυτές μας προβληματίζουν όλο και περισσότερο και οι προκλήσεις που θέτει το δημογραφικό είναι πολλαπλές. Η αντιμετώπισή τους προϋποθέτει τη συνειδητοποίηση από όλους μας – ιδιαίτερα, όμως, από τους επιφορτισμένους για τη λήψη μέτρων πολιτικής- αφενός μεν ότι η μεταβλητή πληθυσμός (μέγεθος, κατανομή ανά φύλο/ηλικία, κατανομή στον χώρο… ) επηρεάζει την οικονομική, κοινωνική και εδαφική ανάπτυξη και συνοχή, αφετέρου δε ότι τα συστήματα δημογραφία, οικονομία, κοινωνία και περιβάλλον διέπονται από αμφίδρομες σχέσεις. Τίθεται, λοιπόν, αναπόφευκτα το ερώτημα: Ποια μέτρα πρέπει να ληφθούν (μέτρα προσαρμογής αλλά και μέτρα που θα επιτρέψουν ενδεχομένως μεσο-μακροπρόθεσμα την αναστροφή κάποιων από τις προαναφερθείσες τάσεις;). Κατά τη γνώμη μου επιβάλλεται ο συνδυασμός μέτρων που:
- θα δημιουργήσουν ένα εξαιρετικά ευνοϊκό περιβάλλον για την απόκτηση από τις νεότερες γενεές του αριθμού–γύρω από τα δυο- των παιδιών που επιθυμούν,
- θα επιβραδύνουν την αύξηση των θανάτων μειώνοντας την υψηλή θνησιμότητα κάποιων ηλικιακών ομάδων επιτρέποντας στους μελλοντικούς ηλικιωμένους να έχουν μια υγιή και κατ’ επέκταση ενεργή γήρανση.
- θα επιβραδύνουν σημαντικά τη μετανάστευση νέων παραγωγικών και αναπαραγωγικών ηλικιών επιτρέποντας, την επιστροφή τμήματος αυτών που έχουν φύγει,
- θα επιτρέψουν την ενσωμάτωση και μόνιμη εγκατάσταση νέων αλλοδαπών στη χώρα μας,
- θα αναστρέψουν την υπερσυγκέντρωση του πληθυσμού στον ελλαδικό χώρο.
Τα προαναφερθέντα θα πρέπει να αποτελέσουν τον βασικό στόχο μιας δημογραφικής πολιτικής που θα πρέπει να λαμβάνει υπόψη: α) όλες τις δημογραφικές συνιστώσες (θνησιμότητα, γονιμότητα, μετανάστευση), συνιστώσες που δεν “λειτουργούν” αυτόνομα αλλά συνδέονται με αμφίδρομες σχέσεις επηρεαζόμενες και επηρεάζουσες ταυτόχρονα πλήθος εξωγενών της δημογραφίας μεταβλητών, και, β) τις άμεσες και απώτερες επιπτώσεις των όποιων μη αναστρέψιμων μεσοπρόθεσμα εξελίξεων.
Οι εξελίξεις, όμως, επιτάσσουν, εκτός των άλλων, και σημαντικές αλλαγές σε πεδία εκτός της δημογραφίας όπως την αύξηση της ιδιαίτερα χαμηλής σήμερα αναλογίας απασχολούμενοι /πληθυσμό 20-64 ετών ως και της εξίσου χαμηλής παραγωγικότητας και ανταγωνιστικότητας της οικονομίας μας ή ακόμη την άμβλυνση της ανισορροπίας ανάμεσα στην δημογραφική και τη κοινωνική γήρανση (βλ. κοινωνικό στιγματισμό-περιθωριοποιήση των ηλικιωμένων και αντιμετώπισή τους ως μια άνευ «συλλογικής χρησιμότητας» ομάδας που επωφελείται μονομερώς της μεταφοράς κοινωνικών πόρων).
*Καθηγητής Δημογραφίας, Διευθυντής Ερευνών/-Ινστιτούτο Δημογραφικών Ερευνών και Μελετών (https://indemography.gr/).